FACTCHECK: Ja, de cijfers over moslimfundamentalisme en begrip voor IS kloppen, maar het onderliggend (wetenschappelijk) onderzoek wordt sterk in vraag gesteld

In het kort:

Tijdens een toespraak op de Antwerpse slotverkiezingsmeeting op 12 oktober 2024 in Café Local, gedeeld via zijn sociale media, deed Sam Van Rooy (Vlaams Belang) enkele opvallende uitspraken over de Antwerpse moslimgemeenschap:

“De helft van de moslims in Antwerpen heeft fundamentalistische opvattingen, dat zijn er ongeveer 65.000” (gebaseerd op onderzoek van Prof. Dr. Ruud Koopmans).
“1 op de 5 moslims in deze stad heeft begrip voor de terroristische massamoordenaars van IS, dat zijn er zo’n 27.000” (gebaseerd op een enquête van VTM/Humo).

Deze factcheck onderzoekt de juistheid van deze claims op basis van beschikbare gegevens en methodologische overwegingen.

Eerste claim: Fundamentalistische opvattingen

Analyse van de bron

Sam Van Rooy verwijst naar een publicatie van dr. Ruud Koopmans in Journal of Migration and Ethnic Studies (2015). Dit onderzoek is gebaseerd op een grootschalige enquête onder ruim 9.000 moslims en christenen in zes Europese landen, waaronder België. Voor België bevroeg Koopmans 1.200 moslims, waarvan 600 Nederlandstalige en 600 Franstalige respondenten, hoofdzakelijk van Turkse en Marokkaanse afkomst.

Om “fundamentalisme” te meten, legde Koopmans drie stellingen voor:

“Moslims zouden moeten terugkeren naar de wortels van het geloof.”
“Er is maar één interpretatie van de Koran en elke moslim zou zich daaraan moeten houden.”
“De regels van de Koran zijn belangrijker dan de regels van het land waar ik woon.”

Van de Belgische moslims was 52% het eens met alle drie de stellingen, wat volgens Koopmans wijst op een “consistent fundamentalistische geloofsopvatting”.

Specifiek voor Antwerpen?

Prof. Dr. Ruud Koopmans (Universiteit Berlijn) kon ons schriftelijk bevestigen dat zijn dataset 125 Antwerpse moslims bevatte, waarvan eveneens 52% alle drie de stellingen onderschreef. Sam Van Rooy veralgemeent dit percentage echter naar alle moslims in Antwerpen, terwijl Koopmans benadrukt dat hij nooit afzonderlijke cijfers voor Antwerpen heeft gepubliceerd.

“Ik heb nooit afzonderlijke cijfers voor Antwerpen naar buiten gebracht. Er zitten echter ook 125 Antwerpse moslims in de steekproef. Ik heb n.a.v. uw vraag even uitgerekend hoeveel daarvan een consistent fundamentalistische geloofsopvatting hadden, en dat blijken er ook precies 52% te zijn. De heer van Rooy wekt dus ten onrechte de indruk als zou ik afzonderlijke cijfers voor Antwerpen gepubliceerd hebben. Maar als zijn uitspraak op de aanname gebaseerd is dat moslims in Antwerpen niet wezenlijk afwijken van het Belgische gemiddelde, dan had hij daarin dus feitelijk gelijk.” – Prof. Dr. Ruud Koopmans

Kloppen de cijfers? Berekening van 65.000

Volgens de meest recente stadsgegevens (2024) heeft Antwerpen een totale bevolking van 545.858 inwoners. Uit een schatting van npdoc (2022) blijkt dat 22,3% hiervan moslim is, wat neerkomt op ongeveer 121.726 moslims.

Op basis van het onderzoek van Koopmans, waarin 52% van de moslims een fundamentalistische opvatting heeft, levert dat de volgende berekening op:

121.726 × 0,52 = 63.298 moslims in Antwerpen met fundamentalistische opvattingen.

Sam Van Rooy gaat echter uit van een iets hoger totaal aantal moslims in Antwerpen, namelijk 125.000. Daarmee komt hij op:

125.000 × 0,52 = 65.000 moslims in Antwerpen met fundamentalistische opvattingen.

Hoewel de berekeningen cijfermatig lijken te kloppen, zoals ook Koopmans eerder bevestigde, blijft de aanname dat Antwerpse moslims dezelfde opvattingen hebben als het nationale gemiddelde discutabel. Dit cijfer kan daarom slechts als een grove schatting worden gezien. Bovendien is het volgens Prof. Dr. Dirk Jacobs (hoogleraar sociologie, ULB) onmogelijk om hier een exact cijfer op te plakken.

Kritiek op de methode

De methodologie van Koopmans is omstreden:

Sociologen zoals Dirk Jacobs bekritiseren het gebrek aan nuance in de stellingen, die geen ruimte laten voor context bij de complexiteit van religieuze overtuigingen.
Er is discussie over de definitie en meting van ‘fundamentalisme’, waarbij Jacobs en Koopmans verschillende opvattingen hebben.

Conclusie eerste claim

De claim dat “de helft” van de Antwerpse moslims, ofwel 65.000 Antwerpse moslims, fundamentalistische opvattingen heeft, komt ongeveer overeen met de cijfers uit het onderzoek van Koopmans. De veralgemening naar concrete Antwerpse cijfers blijft echter afhankelijk van aannames en is methodologisch discutabel. Ook de interpretatie van het concept “fundamentalisme” is voor discussie vatbaar.

Tweede claim: Begrip voor IS

Analyse van de bron

De bewering dat “1 op de 5 moslims begrip heeft voor IS” is afkomstig uit een enquête van VTM en Humo, uitgevoerd door het onderzoeksbureau iVOX. Hierbij werden 500 Vlaamse en Brusselse moslims bevraagd. De betreffende vraag luidde: “Ik heb geen begrip voor IS en hun manier van actievoeren.” Respondenten konden antwoorden met: ‘Helemaal eens’, ‘Eerder eens’, ‘Eerder oneens’ of ‘Helemaal oneens’. Volgens het onderzoek had 20,4% van de respondenten geen expliciet afwijzende houding tegenover IS.

Kloppen de cijfers? Berekening van 27.000

Op basis van een geschatte moslimbevolking van 121.726 personen in Antwerpen (22,3% van de totale bevolking) zou 1 op de 5 moslims, dus 20%, overeenkomen met:

121.726 × 0,2 = 24.345 moslims.

Sam Van Rooy hanteert echter een hoger totaal aantal moslims in Antwerpen, namelijk 135.000, wat leidt tot:

135.000 × 0,2 = 27.000 moslims.

Hoewel de berekeningen van van Rooy ongeveer kloppen binnen de gehanteerde aannames, roept de betrouwbaarheid van het onderliggende onderzoek serieuze vragen op.

Kritiek op de enquête

De enquête van VTM en Humo kreeg stevige kritiek vanwege methodologische tekortkomingen. Zowel Dirk Jacobs (hoogleraar sociologie, ULB) en Dimokritos Kavadias (docent methodologie, VUB) als Orhan Agirdag (professor, KU Leuven) spraken zich hier kritisch over uit en wezen op ernstige gebreken in de aanpak.

Negatieve vraagstelling: De formulering (“Ik heb geen begrip…”) is verwarrend en kan leiden tot foutieve antwoorden.
Dubbele vraagstelling: De vraag combineert begrip voor IS met hun “manier van actievoeren”, wat de interpretatie bemoeilijkt.
Representativiteit: Er bestaat geen lijst van Belgische moslims, waardoor de steekproef niet willekeurig of representatief kan zijn.
Internetmethode: De enquête werd online verspreid, onder andere via Facebook, zonder controle op de identiteit van respondenten.

Dirk Jacobs bekritiseerde het onderzoek vanwege methodologische gebreken. Bovendien wijst hij erop dat 92% van de respondenten geweld expliciet afwijst, wat de claim over “begrip voor IS” verder ondermijnt.

“We stellen ons vragen bij de manier waarop een zweem van wetenschappelijkheid wordt gecreëerd door met cijfers te goochelen” – Dirk Jacobs en Dimokritos Kavadias

Conclusie tweede claim

Hoewel de cijfers die Van Rooy benoemt ongeveer overeenkomen met de resultaten van de enquête, is de methodologie van de enquête op zich dusdanig zwak dat de claim niet betrouwbaar is.

Algemene beoordeling van de claims

Claim 1: De cijfers over fundamentalisme zijn afkomstig van degelijk wetenschappelijk onderzoek, maar de veralgemening naar Antwerpen en de interpretatie van de resultaten laten ruimte voor nuance en discussie.
Claim 2: De cijfers over begrip voor IS komen uit een ondeugdelijk en onbetrouwbaar onderzoek, waardoor de conclusie twijfelachtig is.

Sam Van Rooy baseert zich op cijfers die niet altijd even robuust zijn. Terwijl de eerste claim enige wetenschappelijke onderbouwing heeft, hangt de tweede claim aan een methodologisch zwakke bron en mist deze geloofwaardigheid. Het is belangrijk om voorzichtig te zijn met het interpreteren en presenteren van dergelijke gegevens, gezien de gevoeligheid en complexiteit van het onderwerp.